Misafir Yazar Gültekin Bibar: Hocaefendi ve Yabancı Düşünürler

Gültekin Bibar, The Circle

Hocaefendi’ye ve eserlerine dair başlattığım yazılar serisine “ bildiğimiz şeyleri yazıyorsun, yeni bir şeyler yaz” diye bir iki eleştiri geldi. Bu eleştiriler bir yönüyle haklı olsa da gözden kaçırılmaması gereken şöyle bir husus var, yeni yetişen nesil özellikle yaşı 15 ile 25 arasında bulunanlar Hocaefendi’nin şahsına, eserlerine, hayatına ve mefkûresine bu kadarcık bile vakıf değil. Sözü uzatmadan bu haftaki konuya gireyim.

Hocaefendi Kur’an-ı Kerim’i 4 yaşında hatmetmiş. Osmanlıca okumayı ne zaman öğrendiğini ise hatırlamıyor, şu halde Osmanlıca okumayı daha da erken öğrenmiş diyebiliriz. Hafızlık çalışırken bir günde 7-8 sayfa ezberlemek hususunda hiç zorlanmadığını bizzat kendisinden dinlemiştim.

Daha çocukken Cuma namazında merhum babası Ramiz Hocaefendi’den dinlediği vaazı eve geldiğinde kelimesi kelimesine validesine anlatması da hafızasının kuvvetine şehadet eden bir başka hadise. Bir Cuma vaazı nereden baksanız en az 20 dakika sürer. Okuduğunu ezberlemek kolaydır ama dinlediğini bir kerede hafızaya işlemek oldukça zordur.

Hocaefendi köyde doğmuş büyümüş, 11-12 yaşlarında Erzurum’a gelmiş. Erzurum’da medreseye devam ederken tekyeyi de ihmal etmemiş. Dahası, okumayı ve kültürel etkinliklere katılmayı da bırakmamış. O erken dönemde eline geçen bütün eserleri okumuş. O döneme ait anlattığı tatlı hatıralardan biri hala aklımdadır; Hocaefendi Marx’ın “Das Kapital” adlı eserini veya o esere dair bir tercümeyi okurken bir arkadaşı görür ve şu ikazı yapar: “Kardeş bunu okuyacağına git geceleyin 50 rekât namaz kıl!”. Hocaefendi arkadaşına o anda bir şey dememiş ancak, vakayı daha sonradan anlatırken “ ben zaten her gece 100 rekât kılıyordum” ifadesiyle nakletmişti.

Zaman zaman değişik hatıralarını yâd ederken bahsetse de Erzurum’da Batı felsefesi veya pozitif ilim dalları ile alakalı neler okuduğunu tam olarak bilemiyoruz. Küçük Dünyam’dan öğrendiğimiz kadarıyla Hocaefendi’yi Batı klasikleriyle ilk tanıştıran kişi, İskenderun’daki komutanı. Komutanı kendi kütüphanesinden hem Batı klasiklerini hem de Şark edebiyatının kadim eserlerini Hocaefendi’ye tanıtıp o dönemde okumasına vesile olmuş.

Edirne’de iken de Hocaefendi sürekli okumuş, cami penceresinde saatlerce okuduğunu, çoğu zaman kitap elindeyken uyuyakaldığını biliyoruz. Gerek fen bilimleri gerekse sosyal bilimler ile alakalı sayısız kitabı eline geçer geçmez okuduğunu da…

İzmir’e ilk geldiği yıllarda yaptığı okumaların şahitleri ise o dönemde tahta kulübeye gelip gidenler. Tahta kulübeden ayrılınca Bozyaka yurdu inşa edilinceye kadar İzmir’de ışık evlerde kalmış Hocaefendi. O dönemin şahitleri de odasına ne zaman girseler onu elinde bir kitapla gördüklerini anlatıyorlar. Özellikle Bilim ve Teknik dergisi, Sızıntı dergisi gibi bilimsel yayınları sürekli takip ediyordu. Gerek vaaz ve sohbetlerinde gerekse değişik vesilelerle gerek Türkiye gerek dünya medyasına verdiği ropörtajlarda bu birikim açık bir şekilde görünüyor.

Vurgulanması gereken önemli bir husus da şu, Hocaefendi çocukluğundan beri gerek sosyal bilimler, gerek fen bilimleri gerekse dini ilimlere dair eline geçen her şeyi okumuş ama okuduğu hiçbir şeyi sorgulamadan okumamış. En büyük filozofların yaptığı temellendirmeleri bile sorgulamış. Hatta bazılarını okurken kenarlarına eleştiri notlarını ilave etmiş.

Mesela Kant ve Scheler’de İnsan Problemi (Takiyettin Mengüşoğlu) kitabını satır satır ama eleştirerek okuduğunu, yani bazen doğrulayarak bazen yanlışlayarak notlara döktüğünü söylemişti.

Şimdi size Hocaefendi’nin kendi eserlerinde bir şekilde atıfta bulunduğu yabancı bilim/edebiyat adamlarının listesini vermek istiyorum. Hocaefendi bu atıfları bazen eleştiri suretinde bazense alıntı şeklinde yapmış. Paylaşacağım tablonun tam olarak bahsettiğim muhtevayı yansıttığını söyleyemem. Amatörce yapılmış bir çalışmanın sonucunda ortaya çıktı. (tabloyu hazırlayan ben değilim) Daha derin, dikkatli ve akademik olarak yapılacak çalışmalar elbette çok daha kapsamlı ve faydalı olacaktır. Ancak bu kadarı bile Hocaefendi’nin engin fikir dünyasının çeşitliliği hakkında bize önemli ipuçları vermeye yetecektir.

Aşağıdaki tablo da vaaz ve sohbetlerde atıfta bulunduğu yabancı düşünürlerin listesi. Bu liste de yukarıdaki gibi amatörce hazırlanmış. 1980 öncesi vaazlarda yapılan yoğun atıfları düşününce henüz kırk yaşına gelmeden Hocaefendi’nin nasıl bir birikime sahip olduğunu daha iyi anlayabiliriz. O vaazlarda bu düşünürlerden alıp kullandığı veya tenkit ettiği meseleler çok fazla yer tutmaktadır ve bu, müstakillen üzerinde akademik olarak çalışmaya değer bir konudur.

Özellikle İslami bir bakışla süzgeçten geçirip kullandığı, hatta bir kısmını İslami kaynaklarla temellendirdiği düşüncelerin/fikirlerin/verilerin Batı’da yaşayan Müslümanlarca özellikle de hizmet insanlarınca bilinmesinin gerek sosyal gerekse bilimsel alanlarda onlara çok geniş bir perspektif kazandıracağına inanıyorum.

Yazının girişinde de temas ettiğim gibi, Hocaefendi’yi hakkıyla anlayabilmek için sadece İslami ilimleri değil, hiç değilse atıfta bulunduğu kişilerin fikirlerini ansiklopedik düzlemde dahi olsa bilmek gerektir diye düşünüyorum. Hepinize iyi okumalar dilerim.

Yazarın Önceki Yazıları

Hocaefendi’nin Eserlerini Tanıyor muyuz?

Pırlanta Eserlere İlk Bakış

Buğulu Penceremden Bana Yansıyan Kadarıyla

The Circle